چیستی و گونه و پیشینه شناسی تفسیر موضوعی

قرآن حکیم فراگیرترین و فراخ دامن ترین معارف وحیانی را برای بشر به ارمغان آورده است؛ از سوی دیگر، برآیندی نگارشی نیست که ره آوردهایش را به گونه دسته بندی شده و با چینش منطقی عرضه کند و همه مقاصدش را درباره یک موضوع و زیر گروه هایش، در چندین بخش یا فصل یا نوشتار گردآورد؛ بلکه مجموعه ای از رهنمودهای هدایت آمیز و حکمت آموز و پنداندوز و سعادت ساز درباره ابعاد گونه گون جهان و انسان و نیازمندی های گوناگون اوست.
بر این اساس، آموزه های آسمانی قرآن در لابه لای گفته های حکیمانه الهی در آیه ها و سوره های فراوان پراکنده و نهفته است و قهراً دست یابی درست به حقایق آن، با توجّه به ساختار و بافتار اعجاز گونه اش، روش ویژه ای می طلبد.
از سوی سوم، مدّعای قرآن، این سند جهانی و جاودانی، آن است که با استمداد محدود از واژگان بشری، تمامی راهکارهایی را که انسان برای رسیدن به کمال و دیدار یار نیاز دارد، به گونه روشن گفته و هیچ چیزی را فروگذار نکرده است.
بر این پایه، خادمان راستین قرآن کریم، برای کشف معانی و آشکارسازی اهداف آیات الهی، از دو سبک مدد جسته اند: « موضعی و موضوعی ».
در گونه نخست، مفسّر با الگوگیری از ره آورد نخستین مفسّران قرآن یعنی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و عترت (علیهم السّلام) و مددجویی از بایسته های علمی و فنّی و روشی، بدون هیچ گونه پیش باور یا پیش داوری، در خدمت تک تک آیات قرار می گیرد تا با او سخن بگویند و عارف پنهانشان را به وی بنمایانند و او نیز بر آن است که گوشِ نیکو باشد و برون دادهای کتاب خدا را بدون هیچ گونه دست کاری، در صحیفه جانش ثبت و ضبط کند. پس او شنونده و نویسنده خوبی برای دریافت های درست و روشمند خویش است.
این روش را « متنی و ترتیبی » نیز نام می نهند. فراخ دامن ترین کوشش جست و جوگرانه چنین مفسّری آن است که درباره پیوند مصداقی یا مفهومی ( موضوعی یا محمولی ) هر آیه و سوره با آیه و سوره پیش و پس خود، نیز آغاز و پایان هر سوره کاوشی انجام دهد و اگر کامور شد، آن ارتباط را دریابد و به رشته تحریر درآورد.
به عکس، مفسّر موضوعی پس از رویارویی با چالش های بسیار و انباشتگی ذهنی از نیازهای فکری و فرهنگی فراوان، نیز گذر از گردنه های پرپیچ و خم متن پزوهی و تفسیر ترتیبی و ذخیره سازی اندوخته ها و پدیداری اندیشه ها و روی آوردها و خواسته های نو، در پیشگاه قرآن مجید زانو می زند و به گفتمان با آن می نشیند و به پرسمان می پردازد و از آن، پاسخ های پربار و راهکارهای هدفدار و داوری های هدایت مدار و رهنمودهای سعادت بار می طلبد.
شاید نمونه روشن این سخن نورانی علوی (علیه السّلام) شیوه بررسی موضوعی باشد:
ذلکَ القرآنُ فَاستَنطقُوهُ و لَن یَنطقَ، ولکن أُخبرکم عنه؛ ألا إنّ فیه علمَ ما یأتی والحدیثَ عنِ الماضی و دواءَکم و نظمَ ما بینکم؛ (1)
آن کتاب نورانی که مصدّق کتب پیشین است، قرآن نام دارد. او با شما سخن نمی گوید و برشماست که او را به سخن درآورید. آری، شما توان استنطاق آن را ندارید؛ ولی من از چنین نیرویی برخوردارم و با استناد به آن، شما را از همه چیز آگاه می سازم. نیک بدانید که آن کتاب آسمانی دربردارنده علوم گذشته و آینده است. هر چه درباره پیشینیان و پسینیان بخواهید، در آن می یابید. دوای درد شما ( امام گریزان ) و انتظام امت ( لزوم پی سپاری از امام امّت ) در آن است.
پس مفسّر موضوعی، قرآن حکیم را به سخن گفتن وا می دارد و به پرسش گری از آن می پردازد و در پرتو یافته های پیشین خویش از کاوش های موضعی و دانش های پایه و دانستنی های پیش نیاز، پس از اجرای قواعد استنباط، نظرگویا و رسای آن را به چنگ می آورد.
آن گاه نتیجه نهایی را بازسازی می کند و آن را میزانی برای سنجش دیگر معارف وحیانیِ برآمده از سخنان عترت (علیهم السّلام) پیش می نهد تا پس از جمع بندی پایانی میان برآیند احکام و حِکَم قرآنی و عترتی، نیز احراز نبود ناهمگونی مستقیم و تباینی آن ها با رهیافت های قطعی عقل، رأی و نظر دین اسلام را درباره یک موضوع به چنگ آورد و برای مخاطبانش گزارش کند.

شناسه برگزیده و بیان تفاوت ها

تفسیر موضوعی، گردآوری روشمند و هدف مند آیات کتاب حکیم درباره موضوعی است که اگر در همه قرائن پیشین، پیوسته و گسسته دقّت شود سبب دست یابی به نظریّه ویژه یا منظومه فکری قرآن مجید در آن زمینه می گردد. (2)
بر این اساس، تفسیر موضوعی در چندین قلمرو با تفسیر موضعی تفاوت دارد:

1. هدف؛ جزئی نگری و کلّی نگری:

یعنی به دست آوردن مراد یک آیه یا آیات سازواره؛

2. راه؛ تجزیه ای و توحیدی؛

یعنی درنگ در یک آیه یا چندین آیه متحد الموضوع یا متحد المحمول؛

3. مقدمه و ذی المقدمه بودن:

برای حضور در عرصه تفسیر موضوعی باید از گردنه تفسیر ترتیبی گذشت؛

4. گوش یا زبان بودن:

مفسّر ترتیبی فقط گوش می کند تا پیام و پند قرآن را بشنود؛ ولی مفسّر موضوعی می پرسد و آن را به سخن گفتن در می آورد.

پیشینه پیدایی و پژوهشی تفسیر موضوعی

تفسیر موضوعی همزاد قرآن حکیم است و در سخنان نورانی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرمؤمنان و پیشوای پارسایان و دیگر امامان معصوم (علیهم السّلام) دیده می شود؛ برای نمونه تأمّل در « سفارش نامه نبوی به جناب أبوذر و عبدالله بن مسعود » (3) و « خطبه غدیریّه نبوی و علوی » (4) و « بیان علوی (علیه السّلام) در شناسایی انواع روح در قرآن » (5) و « خطبه فدکیّه فاطمی » (6) و « تبیین گونه های گناهان بزرگ و انواع کفر با استناد به آیات قرآن از زبان امام صادق (علیه السّلام) » (7) و « سفارش نامه امام کاظم (علیه السّلام) به هشام بن حکم در چیستی عقل و کیستی عاقل » (8) و « زیارت غدیریّه علوی از امام هادی (علیه السّلام) » (9) بسیار سودمند است.
گفتنی است از دیرزمان، رویکرد به این شیوه تفسیری میان مفسّران گران پایه رواج داشته و موضوعاتی چون تاریخ پیامبران ( قصص القرآن ) و احکام عملی ( آیات الأحکام ) و آیات متشابه، نیز آیات مناقب اهل بیت (علیهم السّلام) به ویژه امیرمؤمنان (علیه السّلام) و مهدی آخرالزمان (علیه السّلام) ( آیات الفضائل ) بیش از همه، نظر قرآن پژوهان را به خود جلب کرده است. (10)
کهن ترین اثر شیعی ( در دسترس ) (11) در این زمینه، کتاب ارزشمند تفسیر نعمانی است. وی شاگرد و کاتبِ محدّث سترگ و فقیه بزرگ آیت عظمای الهی جناب شیخ محمد کلینی ( م 329 ق ) و هم زیست دوران غیبت صغرا بود. او نخستین کسی است که درباره غیبت امام زمان (علیه السّلام) کتاب نگاشت. این اثر ارجمند با تصحیح و تعلیق آقای غفاری در سال 1397 ق به زیور چاپ آراسته شد.
در این نوشته بهاور، مسائلی از علوم و معارف قرآن، همراه با روایات رسیده از امیرالمؤمنان (علیه السّلام) در باب های گوناگونی سامان یافته است؛ مانند ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، قدر و قضا... و دیگر مباحث کلامی در ردّ عقاید فرقه های دگراندیش.
آقای فرید گلپایگانی این مکتوب قیمتی را همراه با شرح مطالبش به نام « بیّنات الفرید » جداگانه چاپ کرده است. (12) هم چنین در لابه لای رساله محکم و متشابه از علاّمه سیّد مرتضی (رحمه الله) ( م 436 ق ) آمده و به وی نسبت یافته است. علامه مجلسی (رحمه الله) نیز آن را در بحارالانوار ( جلد 93 ص 1-97 ) آورده است.
از فقیه نامور جناب علم الهدی (رحمه الله)، نگاشته گران مایه دیگری در این زمینه وجود دارد به نام تنزیه الأنبیاء و الأئمة (علیهم السّلام). آن دانشمند ربّانی پس از بیان ادلّه عقلی برای پیراستگی پیام آوران الهی از هر گونه گناه و لغزش، به بررسی سرگذشت آنان پرداخته ( به ترتیب زمان حیات ) و آیاتی را که به ظاهر با عصمت آنان ناهمگون بوده، به دقت کاویده و مفاد آنها را روشن ساخته است.
با این همه، شاید علامه مجلسی (رحمه الله)، بنیان گذار اصولی تفسیر موضوعی باشد که در جامع گران سنگ روایی اش به نام بحار الانوار الجامعة لدُرَرُ أخبار الأئمّة الأطهار پیش از ورود به هر موضوعی، نخست آیات مرتبط با اندک توضیحی از پیش کسوتان تفسیر آورده، سپس گوهرهای ارجمند نهفته در اخبار را با سبک خاصّ خود، سامان داده است.
أقسام القرآن ( درباره سوگندهای قرآن ) نگاشته شمس الدین محمدبن ابی بکر نامور به ابن قیم ( م سال 751 ق ) کهن ترین تفسیر موضوعی در میان عامه است.
امروز نیز تک نگاشت های فراوانی با گزینش موضوعات قرآنی، پدید آمده یا در حال پدیداری است که نام بردن از آن ها به درازا می انجامد، هر چند برخی نیز به مباحث مقدماتی و کلیدی تفسیر موضوعی یا نقد آن پرداخته اند؛ مانند مباحث فی التفسیر الموضوعی از محمد مصطفی مسلم دمشقی و المدخل الی التفسیر الموضوعی از عبدالستّار فتح الله سعید مصری و التفسیر الموضوعی بین النظریّة و التطبیق از صلاح عبدالفتاح اردنی و دراسات فی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم از زاهد بن عوض الألمعی ریاضی و التفسیر الموضوعی از سید احمد کوفی و منهجیّة البحث فی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم از زیاد خلیل محمد و البدایة فی التفسیر الموضوعی از عبدالحیّ فرماوی و دراسات فی التفسیر الموضوعی للقصص القرآنی از احمد جمال العمری و المدرسة القرآنیة از شهید صدر.
عالمان عالی قدری نیز به شکل مسلسل و دامنه دار به این روش تفسیری روآورده و موضوعات فراوانی را بررسیده و آثار ارزشمندی را آفریده اند؛ مانند سلسله نوشتارهای تفسیر موضوعی در هیجده جلد از آیة الله جوادی آملی و پیام قرآن در ده جلد از آیة الله مکارم شیرازی و منشور جاوید و مفاهیم القران در بیست و دو جلد فارسی و عربی از آیة الله سبحانی تبریزی و معارف قرآن در نه جلد از آیة الله مصباح یزدی و التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم در چهارده جلد از شیخ سمیح عاطف الزین و گامی به سوی تفسیر موضوعی سوره های قرآن کریم اثر احمد غزالی با ترجمه علی اصغر محمدی که از گونه درون سوره ای است ( تخلیه موضوعی سوره نه تفسیر موضوعی ) و فی رحاب القرآن در دوازده جلد از آیة الله محمد مهدی آصفی.
در پایانِ پیشینه شناسی، شایسته است برخی کوشش های عالمانه را در فراهم سازی فهرست های موضوعی قرآن مجید نیز برشماریم:
1. تفصیل الآیات، ژول لابوم فرانسوی ( دارای 18 باب و 350 موضوع )، بر پایه ترجمه فرانسوی قرآن از کازی میرسکی، 1878 م.
2. تفصیل الآیات با مقدّمه علاّمه شعرانی و استاد الهی قمشه ای.
3. دلیل مباحث علوم القرآن المجید، محمد العربی الغروزی، بیروت، 1375 ق.
4. المرشد الی آیات القرآن و کلماته؛ الجامع لمواضع آیات القرآن الکریم، محمد فارس برکات، قم، 1404 ق.
5. الترتیب و البیان عن تفصیل آیات القرآن، محمّد زکی صالح، بغداد، 1399 ق.
6. فهرست مطالب القرآن، محمود رامیار، تهران، 1345 ش.
7. طبقات آیات، خلیل الله صبری، تهران، 1340 ش.
8. فهرس الموضوعات، محمدحسین الجمعی، دمشق، 1405 ق.
9. الفهرس الموضوعی لآیات القرآن الکریم، محمد مصطفی محمد عمان، بیروت، 1409 ق.
10. دلیل الباحثین فی الموضوعات القرآنیه، محمد محمود محمد، بیروت، 1410 ق.
11. المعجم الموضوعی لآیات القرآن الکریم، صبحی عبدالرؤوف، قاهره، 1990 م.
12. فرهنگ موضوعی قرآن مجید، کامران فانی و بهاء الدین خرمشاهی، تهران، 1364 ش.
13. الفهرست الموضوعی لآیات القرآن ( آی
ات التوحید و النبوة و المعاد )، محمد محمدیان، تهران، 1380 ش.

گونه شناسی تفسیر موضوعی

تفسیر موضوعی به دیده هویّت دو گونه است:

أ. محتوایی و مفهومی:

مانند خداشناسی، راه و راهنماشناسی، معادشناسی، روان شناسی و جامعه شناسی و خانواده... در قرآن؛

ب. واژه ای و لفظی

که دو قسم دارد:

یک. مفرد: تفکیکی و انفرادی و استقلالی:

مانند انفاق و توسّل و شفاعت و تبرّک و محبّت... در قرآن.

دو. مرکب: ترکیبی و انضمامی و ارتباطی:

یعنی دو عنوانی که با یکدیگر پیوند مصداقی یا محتوایی دارند؛ مانند علم و عمل، ایمان و عمل صالح و جنگ و صلح و... در قرآن.

یادسپاری مهم

بسی بدیهی است که در یادکرد واژه ای فقط به ریختار عنوان نمی نگریم، چون به هیچ کلمه ای بدون مدلول و مفادش نگریسته نمی شود؛ بلکه مراد آن است که گاه کلید واژه جست و جو به آسانی در دسترس مفسّر موضوعی است و به سرعت و سهولت، آیات مرتبط ( هر چند 90% ) را ( با توجه به فهم مفسِّر ) می تواند گرد آورد، گاه این گونه نیست و ناگزیر باید درباره آن موضوع، هندسه ای معرفتی، پیرابند ( چارچوب ) و برنامه ای کلی فراهم آورد و از این رهگذر به واژگان کلیدی جستار در آیات دست یازد؛ این مهم در گونه نخست بایسته و بر پیش یافته های مفسّر موضوعی استوار است که آن را « تئوری جستار » نیز می توان نام نهاد.
در طبقه بندی دیگری به نگره چیستی و ویژگی موضوع، می توان گفت که تفسیر موضوعی دو گونه دارد: (13)

1. درونی:

یعنی عنوان تحقیق برگرفته از خود آیات قرآن باشد؛ مانند موضوعات پیش گفته؛

2. بیرونی:

موضوع تحقیق از عناوین علوم دیگر گرفته شده باشد؛ مانند اومانیسم و نهیلیسم و اگزیستانسیالیسم و سکولاریسم و پلورالیسم در قرآن.
نیز با بینه پیشین این دسته بندی را می توان پیش نهاد:

1. درون قرآنی:

یعنی موضوعی با عنایت به کلان نگری تمامی آیات، استخراج و تفسیر شود؛

2. درون سوره ای:

یعنی عناوین برگرفته از مجموعه سرفصل های یک سوره باشد که محور مشترکی دارند. برای نمونه در سوره کهف این چهار موضوع را می توان بررسید:
أ. داستان جوانمردانی خداجو و پناهنده به غار و فرجام نیکوی آنان؛
ب. داستان باغداران خداباور و ناباور و سرانجام خوب و بد آن دو گروه؛
ج. داستان سفر حضرت موسی (علیه السّلام) و دیدار با حضرت خضر (علیه السّلام) و آموزه های ظاهری و باطنی آن سفر؛
د. داستان ذوالقرنین و فرجام او و مردم.

پی‌نوشت‌ها:

1-نهج البلاغه، خطبه 158.
2- درباره شناسه تفسیر موضوعی ر.ک: شیخ محمود شلتوت، من هدی القرآن، ص 322؛ شهید صدر، المدرسة القرآنیة، ص 35؛ محمدباقر حکیم، علوم القرآن، ص 346؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج1، ص 21؛ مصباح یزدی، قرآن شناسی، ج2، ص 161؛ عبدالستار فتح الله سعید، المدخل فی التفسیر الموضوعی، ص20؛ مصطفی مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص 16.
3- ر.ک: محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج74، ص 73-105.
4- ر.ک: طبرسی، الاحتجاج، ج1، ص 71 و 139؛ قندوزی حنفی، ینابیع المودة، ج3، ص 150، باب 90.
5- ر.ک: محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج2، ص 282.
6- ر.ک: احمدبن ابوطاهر، بلاغات النّساء، ص 23-32؛ طبری، دلائل الامامة، ص 109-125؛ طبرسی، الاحتجاج، ج1، ص 253-279؛ اربلی، کشف الغمة، ج2، ص 106-118؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج16، ص 211-215؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج29، ص 220-233.
7- ر.ک: محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج2، ص 389؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج3، ص 564.
8- ر.ک: محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج1، ص 13، ح12.
9- ر.ک: مشهدی، المزار الکبیر، ص 262-282، زیارت دوازدهم؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج97، ص 359؛ محدث قمی، هدیة الزائرین، ص 229.
10- برای آگاهی افزون تر ر.ک: آغابزرگ تهرانی، الذّریعة الی تصانیف الشیعة، بخش مفسّران شیعی.
11- پیش از ایشان جناب أبوموسی هارون بن عمر از یاران امام رضا (علیه السّلام) نوشته ای به نام ما نزل من القرآن فی امیرالمومنین (علیه السّلام) و جناب حسین بن حکم بن مسلم کوفی ( در گذشته 268 ق ) نوشته ای به اسم آیات الولایة دارند.
12- بینات الفرید فی شرح تفسیر النعمانی، تهران، 1399 ق.
13- این تقسیم را با تعبیر دیگری نیز می توان بیان کرد: موضوع های پیدا و پنهان در آیات قرآن.

منبع مقاله :
حیدری فر، مجید؛ (1392)، مهندسی فهم و تفسیر قرآن، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ دوم